Форма входа
Читем онлайн Где, когда и как родился мугам - Тариел Азертюрк
Шрифт:
-
+
Интервал:
-
+
Закладка:
Сделать
В них, как и в гумаюне (hümayun), доминирует взвешенный, я бы сказал, ханский, султанский, августейший – если хотите, императорский – порыв, что подтверждает их высочайший статус в музыкальном мире мугамa. Это вполне соответствует статусу их создателей, которые на тысячелетия закрепились на своем достойном месте в историческо-общественной иерархии.
Как уже подчеркивалось, впервые на клинописных табличках из ляпис-лазури появляются никому до сих пор не известные названия двух мугамов – дагуна и демуз, и, как сюрприз, их короткая характеристика. Все это – абсолютное новшество для всего Востока, многие народы которого заимствовали виды мугамов и инструментов у древних так называемых шумеров (читай – тюрков).
MUĞAM SAÇILYILDIZLARI – СОЗВЕЗДИЯ МУГАМА
Rəssamı Emin Elrəng – Художник Эмин Элренг (Aзербайджан)
Rəngli boya ilə kətan üzərində çəkilmiş əsərdə muğamı yaşadanları saçılyıldızlar, yəni səma bürcləri kimi təsvir edir rəssam Emin Elrəng. Yuxarı qatda – “Nebulada” Üzeyir Hacıbəyli bürcüdür. Niyazi, Q.Qarayev, M.Maqomayev, Ü.Hacıbəyli, F.Əmirov, ulduzlarından ibarət bu bürç ən güclü işıq saçanlarıdır. Aşağı qatda, necə deyərlər, gözlə görünən qalaktikada Aşıq Pəri, Habil Əliyev, Zülfü Adıgözəlov və başqaları, aşağıdakı qalaktikada Bülbül, Rübabə Muradova, Rəşid Behbudov, Şövkət Xanım, Xan Şuşinski, və digərləridir. Yer səthində Alim Qasımov və onu ehtirasla dinləyən rəssamın özü Emin Elrəng.
* * *Работа эта выполнена на холсте Эмином Элренгом, студентом Академии Художеств Азербайджана, и названа «Созвездия мугама». На этой картине в небесах, среди облаков, нашли свои отражения классики азербайджанской музыки (композиторы, известные профессиональные певцы – мугаматисты, ашуги, инструменталисты и др.). На самой вершине расположено созвездие Узеира Гаджибейли (2-й справа), классика азербайджанской профессиональной музыки, основоположника оперы; рядом с ним – самые блестящие звезды этого созвездия. Слева направо: дирижер и композитор Маэстро Ниязи; композиторы Кара Караев, Муслим Магомаев (дед) и Фикрет Амиров.
Внизу – Зулфи Адигезлов, Бюлбюл, Рубаба Мурадова, Рашид Бейбутов, Шовкет Алекперова, Хан Шушински, Габил Алиев и др. В самом низу, на земле, в центре – всемирно известный современный певец-мугаматист Алим Гасымов и внимательно слушающий его, облокотившись на холст в раме, сам художник Эмин (слева).
I. MUĞAM BARƏDƏ İLK İNFORMASİYANI MİXİ YAZILARDAN ALIRIQ
“Muğamın necə, nə zaman yarandığını bu zamana
kimi heç kim deyə bilməyib”…
”Muğam bizə Allahdan gəlmədir”.
Əlibaba Məmmədov, Azərbaycan Xalq artistiElm sübut edir ki, kosmik fəza bütün kainat masştabında uclarından daima genişlənir. “Azman partlayış” adlı hadisəni kainatın genişlənməsinin başlanğıc anı sayır elm.
Bəs Azərbaycan muğamı öz başlanğıcını hanki partlayışdan, hanki andan alır? Hanki “Azman kosmik qasırğadan” qopub fəzalarla yol gəlir bu səda? Bəlkə kainat zəncirinin son ucundan genişlənən həlqələrindən biridir o? İlkin bəşəri yazını yaratmış sivil insanın səsini, ününü nükəbbərə[1], yəni göylərə qaldıran məbədin mayasından gəlmirmi bu səs, İlahi?
Mixi yazılı mətnlər üzərində son 22 illik gərgin tədqiqatlar sübut edir ki, onların dili türk dilidir. Mixi sistemli yazını Babildə ilkin icad etmiş ulu əcdadlarımız u yazıların sayəsində indi “Musiqi kainatı”nda bizə məlum olan “Muğam” adlı “12 qalaktika” nın da yaradıcıları kimi üzə çıxırlar. Tədqiqatlar göstərir ki, muğamın ayrı-ayrı növləri, əsasən, təbiət hadisələrinin fövqündə meydana gəliblər.
Muğam Günəş sistemində və xüsusilə, ona daxil olan yaşadığımız Yer səyyarəsində baş verən təbiət və cəmiyyət hadisələrinin musiqi dili ilə ifadəsidir!
Məhz gil yazılarına salınan türk açarı muğamın harada, niyə, necə, nə vaxt yarandığı və başlıcası, kim tərəfindən yaradıldığı fenomenlərinə cavab tapmağa imkan verir.
Muğam adlı möcüzəni dinlədikcə, onun köklərini araşdırdıqca, şüurun dərinliklərindən ilkin qopan – Nədən yaranıb muğam? sualı ilə elə şüurun ənginliklərini də döyəcələyirsən. Və tapdığın cavablar səndə müvəqqəti də olsa, təskinlik yaradır bir növ: “Haradan başlayır torpağın pıçıltısı, ümmanların gurultusu, yarpaqların xışıltısı, göylərin şümşürük (Nüvədi ləhcəsi) şimşək nəriltisi, ulduzların səyrişməsi? Muğamın dərin köklərini qazıyıb üzə çıxarmaq bu suallara cavab tapmaq qədər çətin olub həmişə. Çünki kökümüzü bilməmişik. Amma mixi yazılarını onların öz dilində, yəni öz dilimizdə oxuya bilsəydik, avropalıların bu sahədəki uydurmalarına uymayıb, əcdadlarımızın yazıları vasitəsilə onlarla öz dillərində – bizə miras qoyduqları doğma türk dilimizdə danışıb təmasa girə bilsəydik, bəzi “muğam səyyarələrinin” hansı mənbəələrdən “konstruksiya olunduqları” və əsası, muğamın bütövlükdə nə vaxt və kim tərəfindən yaradılıdğı sualına da çoxdan cavab tapa bilərdik. Bu dünyəvi xəzinənin, təbiət möcüzəsinin, şəmsin bir zərrəciyinin də sirrini aça bilərdik. Günəş qasırğalarında, şimşək çaxmalarında, göy gurultusunda, yerin təkini oynadan zəlzələ çaxnaşmalarında, vulkan püskürmələrində tapa bilərdik onu. Görəcəyiniz kimi, indi o sirrlər daha açılmada…
“Muğam qalaktikaları” arasındakı məsafədə təkcə zəncirin halqaları bir-birinə calanır. Lakin onların şəkli, məzmunu, funksiyası, konstitusiyası çox cüzi dəyişir. Bürclərin forması kimi.
İnanıram ki, indi oxunan simayi şəms 7 min il öncə oxunan simayi şəmsdən bəlkə nə az, nə artıq idi. Muğamın yaxşı mənada konservativliyi də elə bunda özünü nümayiş etdirir. O da, ahəngdar türk dilinin özü kimi yaxşı mənada konservativdir. Üç min, hətta altı min il bundan əvvəlki Babilan, Luristan, Təxti Cəmşid, Muğan, İribunye (İrəvan) və Naxçıvanda aşkar edilmiş türk dilindəki mətnləri anlamaq o qədər də zor tələb etməyən kimi, Günəş qasırğalarını özündə əks etdirən simayi şəmsi də başa düşmək çətin deyil. Heç kimə ona struktur və metrik dəyişikliklər etməyə icazə verilmir. Tizlərdə[2] (zəngulələrdə), enib qalxmalarda, səs tembrinin seçimində ifaçıya sərbəstlik verilsə də. Əgər yeddi min ilin arxasından bizə gəlib çatmış muğam möcüzəsini eşitmək istəyirsinizsə, buyurun 19-cu əsrdə vala yazılmış Cabbar Qaryağdı oğlunun ifasında simayi şəmsi dinləyin. Min illərin sorağını eşidəcəksiniz u sirrli ifada. Simayi Şəms həmən simayi şəmsdir. Və o zaman suallar öz-özünə baş qaldıracaq:
Haradan gəlir bu səs? Hansı qərinələr, yüz illər, min illərdən baş alıb gəlməkdədir bu nəfəs? Bəlkə bu avaz, bu qiyam öz kökünü kahkəşanlı tariximiz yazılmış, ancaq xəbərimiz olmayan Ata Yurdumuz Babilandan alır? Günəş səmasında fazalarla baş verən partlayışların əksi deyilmi bu çaxnaşmalar, bu yanğılı partlayışlar?
Mixi Yazılı mətnlər üzərində son 22 illik gərgin araşdırmalar sübut edir ki, onların dili türk dilidir. Musiqi kainatının bizim Günəş sisteminin də daxil olduğu “Saman yolunda” Ü.Hacıbəyli təyinatına görə 7 (Rast, Şur, Segah, Şüştər, Çahargah, Bayatı Şiraz, Humayun); dövrünün görkəmli elm, incəsənət və ədəbiyyat tədqiqatçısı olmuş, doğulduğu Şuşada ilk dəfə ədəbiyyat və xanəndələr cəmiyyətləri yaratmış, 20 kitab müəllifi, naşir Mir Möhsün Nəvvab (1863–1918) müşahidəsinə görə isə 12 (Rast, Uşşaq, Busəlik, Hüseyni, İsfahani, Zəngulə, Rəhavi, Buzurq, İraq, Şadhiz, Nəva, Hicaz) Muğam qalaktikası mövcuddur. Qədim yazılı dünyamızın araşdırmalarının nəticələri sübut edir ki, Musiqi kainatında onları yaradanlar mixi sistemli yazını gətirmiş ulu əcdadlarımızdır. Həm mixi yazılarının, həm də muğamın ilkin vətəni isə Babilandır. Təmiz türk sözlərindən yaranıb qədim ölkəmizin adı: Bab – babanın ixtisarlaşmış forması, İl – el, xalq və An – ölkə, məkan – Baba xalqın məkanı, yəni Ataerkil (Patriarx) xalqın ölkəsi. Məhz patriarx xalqın yaratdığı mixi, yaxud çivi, yaxud gil yazılara salınan Türk açarı çox sirli mətləbləri üzə çıxartdığı kimi, “Muğamın da haradan, necə və nə vaxtdan başlandığı, başlıcası, kimin olduğu” fenomenlərinə də cavab tapmağa imkan verir.
Eradan ən azı dörd min il qabaq inşa edilmiş və Ziqqurat adlandırılan məbədlərin qalıqlarına indiki İrakda rast gəlinir. Onların ən böyüyü Babilin ilkin paytaxtı olmuş Ur-Nammu adlı şəhərdə təqribən altı min il öncə ucaldılmışdır.
İlk eşidimdə qulaqlar üçün qəribə səslənən Ziqqurat, əslində, Azərbaycan türkcəsincədir:
Cıqqur və ya Cıqqır və At sözlərindən yaranıb. Yəni Səs at, Səs çıxar. Azərbaycan mənşəli Türkiyə professoru Seyfettin Altaylı özünün ”Azerbaycan Türkcesi Sözlüyü” (İstanbul, 1994) kitabında “cıqqırın” səs demək olduğunu yazır. Hamımıza bəllidir ki, bizdə “Cıqqırını – ” və ya “Cınqırnı çıxarma!” ifadəsi var və əsasən uşaq kirimədən ağlayan zaman valideynlər tərəfindən işlənir
CIQQUR AT MƏBƏDİ TƏKCƏ YERDƏKİ İNSANLA ONUN ALLAHI
ARASINDA KÖRPÜ DEYİLDİ. O HƏM DƏ MUĞAM MƏBƏDİ İDİ.
Bizim ulu əcdadlar da, onların sonrakı nəsilləri də, qüdsal saydıqları bu körpünü TARIN, UDUN, SAZIN, CAMIN, ZİLİN (Zurnanın), yəqin QAVAL və KAMANIN da müşaiyəti ilə ifa olunan muğam sədaları altında keçirdilər. Xəyalən Allahın ərşi-əlasına yüksəlirdilər. Bununla açıq nükəbbər (göylər) qarşısında günahlarını yuyur, təmizlənir, mənən paklanırdılar. Daxilən rahatlanaraq sabaha yeni ruh, yeni səbr, yeni məna dolu ülviyyətlə göz açırdılar…
Cıqqır At Səs at deməkdir. Guya akkadcadan “Hündürdə tikilən” kimi tərcümə olunan məbəd ona görə belə adlanırdı ki, onu insanların göylərə dua göndərəcəyi müqəddəs ocağı kimi inşa edirdilər. Sadəcə mixi işarələrdə bizə məxsus səslərə yer olmadığından, məbədin adını Ziqqurat oxuyub, ona da bir təhər dediyim anlamı verməyə çalışırlar. Məhz həmin məbədin divarında qətranlanmış xüsusi taxçadan tapılan mixi yazılı silindr bizə Uşşaq (Üşşaq kimi də yazılır) muğamı barədə yazılı məlumatı çatdırır. Deməli, məbəddən hələ minillər öncə də muğam oxunurdu, Cıqqur At məbədinin yaranmasına təkan verirdi. Yegipet piramidalarının, Kir və Lenin mavzoleylərinin memarlıq üslübuna təkan vermiş unutduğumuz bu Məbəd hələlikilk sədasını Cabbar əminin ifas ında eşitdiyimiz muğam sənətinin dərin köklərini indiyə qədər özülündə qoruyub saxlayb.
Xalq yazıçısı Anar özünün təhtəlşüur yaddaşı ilə sanki Cıqqur Ata işarə edir:
“Muğamat Şərqin, Cənubun səması, məhz inci-inci ulduzlarla süslənmiş Doğu-Güney asimanı altında ifa olunmaq üçün naqil edilmişdir”.
Xalq artisti Əlibaba Məmmədov isə “Muğamat bizim xalqa Allah vergisidir” deyir.
Hər ikisi ən böyük tarixi həqiqəti söyləyir. “Naqil edilmişdir” və “Allah vergisidir” ifadələri böyük bir tarixi Həqiqətin inikasıdır. Onları təsdiqləyərək biz də deyirik ki,
Muğamat xalqın təbiət möcüzələrinə və onları törədən qüvvələrə, həmçinin təkcə öz nəslini deyil, bütöv cəmiyyəti, yəni, həm də bir qandan olmayan ən müxtəlif tayfa konqlemeratlarını da ədalətlə idarə etmiş zadəgan (elit) türk nəsillərinə itihiaf olunmuş himnidir. Bu himn vasitəsilə o (əcdad), Rəbbə; Şəməşə-Şəmsə, yəni Günəşə; Od allahı Ahuraya; Şimşək, ildırım, dağuna (dağıtma) allahı Mərduka, Bahar, urzu və sevgi ilahəsi İstərə öz məhəbbətini izhar edirdi. Məhz həmin məbədin tavanından əks-sədayla ulularımız muğam üstündə göylərə səs atıblar, allaha dua-san göndəriblər, ona lütfi-kərəm ediblər. O, insanın bütün varlığı ilə paklığa can atımının bu həyati zərurətindən, cəmiyyətin dürri yoldakı axtarışlarının vacibliyindən, xalqın göylərə qovuşmaqla arzusuna çatmaq həsrətindən, onu əhatələmiş Təbiətdə mütləq baş verən obyektiv reallıqları və transformasiyaları dərk etməsindən yaranıb.
Muğam əcdad təfəkkürünün Təbiət fonunda baş verən təbii təkamülünün məhsuludur.
Onu əhatə edən mühitin musiqi dili ilə ifadə tərzidir.
Məhz buna görə də u avaz, u səs Təbiətin hər guşəsində yarana bilmir. Təbiət hadisələrinin inikası olan muğam özü bəzən İnanca çevrilirdi. Ulularımızın “Narahat etdiyimiz üçün keç günahımızdan, Ya Rəbb, Ya Barı, Ulu Yaradan! deyə-deyə, Allah qapısın ehtiyatla, xof içində çalmağın min illik ənənəsi azacıq modifikasiyalara vardırılsa da, bu günə kimi bütün konfessiya və dinlərdə saxlanılıb, yaşayır, fəaliyyət göstərir. İnsan insandı, “Dünya gör-götür dünaysı…”
На этой странице вы можете бесплатно читать книгу Где, когда и как родился мугам - Тариел Азертюрк бесплатно.
Похожие на Где, когда и как родился мугам - Тариел Азертюрк книги
- Я люблю тебя до слез - Игорь Николаев - Музыка, танцы
- Хардкор - Миша Бастер - Музыка, танцы
- Голос - Мари Росси - Музыка, танцы
